کد مطلب:210704 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:154
مؤلفات جابر بن حیان
تألیفات جابر را تا 3900 سه هزار و نهصد رساله نوشته اند كه اگر حقیقتا تا این شماره رسیده باشد باید گفت بسیار متأسفیم كه همه آنها در میان نیست و بسیاری از این رسائل یكی و دو یا چند صفحه بود كه در فنی مستقل مستقیما نگاشته و نام یك كتاب به خود گرفته است چنانچه از خودش به تواتر نقل شده كه پانصد علم از امام صادق علیه السلام فراگرفتم كه در هزار یا دو هزار صفحه نوشتم كه معلوم می شود هر رساله بین دو یا چهار صفحه بود بنابراین تعجب و شگفتی ندارد كه جابر در فنون مختلفه 3900 رساله كه حداقل قریب هشت هزار صفحه بود تصنیف و نگارش نموده است.
كثرت نگارش او شگفت آمیز نیست بلكه فنون مختلفه و تعمق و دقت نظر او قابل اهمیت و اعجاب است و آن هم تردیدی نیست كه معلم او شدیدالقوی بود و از منبع آسمانی استفاده كرده و سیراب شده است.
هم اكنون هم دانشمندانی هستند كه در فنون مختلفه تألیفات رشیقه و آثار گرانبهائی به جا گذاشته اند.
نابغه این فن با كهولت سن حضرت آیت الله آقای شیخ محمدصالح علامه حایری مازندرانی مقیم سمنان استاد بزرگوار و مفتی مجیز نگارنده می باشند كه بیش از سیصد جلد كتاب در فنون مختلفه فقه - اصول - تفسیر - حدیث - ریاضیات - الهیات - فلسفه الهی - طبیعی - منطق - علوم - نجوم - هیئت - نظم و نثر فارسی و عربی تألیف و تصنیف نموده و هر جلد از صد تا پانصد ورق می باشد كه مجموع آنها بیش از ده هزار صفحه می شود و لذا كثرت كار مهم نیست اختلاف و تضاد موضوع مهم است كه مردی در فنون مختلفه دست داشته
[ صفحه 141]
و مهارت یافته و صاحب نظر باشد.
ابن ندیم كه از منابع معتبر است فهرست كتب تألیفی جابر بن حیان را چنین نقل كرده است و دو فهرست آورده فهرست كبیر كه محتوی همه مؤلفات او است و فهرست صغیر كه محتوی بر تألیفات فنی و مخصوص علم كیمیای او است.
علامه سید محسن عاملی در كتاب اعیان الشیعه از ابن ندیم و غیره همه فهرست ها را جمع آوری و نقل نموده كه ما از آن كتاب نقل می نمائیم:
به نقل ابن ندیم
1 - كتاب [1] اسطقس الاس اول كه برای برامكه نوشت
2 - كتاب اسطقس الاس الثانی آن هم برای برامكه نوشت
3 - كتاب الكمال سومین كتابی است كه برای برامكه نوشت این سه كتاب در هندسه است و به لاتین ترجمه شده سال 1891 م
4 - كتاب الواحد الكبیر یا واحد الاول
5 - كتاب الواحد الصغیر یا واحد الثانی كه از هر دو نسخه در كتابخانه پاریس است
6 - كتاب البیان كه در هندسه به زبان لاتین در سال 1891 م ترجمه شده
7 - كتاب الركن
8 - كتاب الترتیب
9 - كتاب النور كه در سال 1891 م ترجمه به لاتین شده
10 - كتاب الصبغ الاحمر سنگ سرخ
11 - كتاب الخمایر الكبیر
12 - كتاب الخمایر الصغیر
13 - كتاب التدابیر الرایة
14 - كتاب الثالث
15 - كتاب الروح
16 - كتاب الزیبق كه برتیلو مؤلف فرانسوی ترجمه و چاپ نموده به نام زیبق شرقی و مكی به نام زیبق عربی و در مكتبه لیون موجود است
[ صفحه 142]
17 - كتاب الملاغم الجوانیه (ملاغم از اصطلاحات كیمیاگران است كه آن اندازه و مقدار محفوظ نمودن زیبق و غیره است.)
18 - كتاب الملاغم البرانیه (ملاغم از اصطلاحات كیمیاگران است كه آن اندازه و مقدار محفوظ نمودن زیبق و غیره است.)
19 - كتاب العمالقه الصغیر
20 - كتاب العمالقه الكبیر
21 - كتاب البحر الزاخر
22 - كتاب البیض
23 - كتاب الدم
24 - كتاب الشعر كه نسخه آن در بریطانی است ضمیمه نسخ تألیفات جابر بن حیان است
25 - كتاب البنات
26 - كتاب الاستیفاء
27 - كتاب الحكمة المصونة
28 - كتاب التبویب كه نسخه آن در انگلستان است
29 - كتاب الاملاح
30 - كتاب الاحجار در سال 1891 ترجمه و طبع و نشر شده
31 - كتاب ابی قلعون كه در رنگ های مختلف و اشكال مختلف درمی آید
32 - كتاب التصدیر
33 - كتاب الباهر
34 - كتاب الفكریر
35 - كتاب الدرة المكنونة كه ضمن مؤلفات جابر در بریطانیا موجود است
36 - كتاب البدوح كه نام طلسم است و برای سرعت و بطوء و به حساب جمل 8642 برای مهام امور استفاده می شود و نسخه ای از آن نگارنده دارد
37 - كتاب الخالص
38 - كتاب الحاوی
39 - كتاب القمر یا كتاب فضه نقره (از كتب احجار سبعه و نسخه ای از آن در پاریس است)
40 - كتاب الشمس یا كتاب ذهب طلا (از كتب احجار سبعه و نسخه ای از آن در پاریس است)
41 - كتاب التركیب كه نسخه آن هم در مكتبه پاریس است
[ صفحه 143]
42 - كتاب الفقه
43 - كتاب الاسطقس كه جلد سوم اسطقس است
44 - كتاب الحیوان كه در حیات الحیوان است
45 - كتاب البول
46 - كتاب التدابیر آخر
47 - كتاب الاسرار شاید سرالاسراری است كه در بریطانیا موجود است
48 - كتاب كیمان المعادن
49 - كتاب الكیفیه
50 - كتاب السماء اولی
51 - كتاب السماء الثانیه
52 - كتاب السماء الثالثه
53 - كتاب السماء الرابعه
54 - كتاب السماء الخامسه
55 - كتاب السماء السادسه
56 - كتاب السماء السابعه
57 - كتاب الارض اولی
58 - كتاب الارض الثانیه
59 - كتاب الارض الثالثه
60 - كتاب الارض الرابعه
61 - كتاب الارض الخامسه
62 - كتاب الارض السادسه
63 - كتاب الارض السابعه
64 - كتاب المجردات
65 - كتاب البیض الثانی
66 - كتاب الحیوان الثانی
67 - كتاب الاملاح الثانی
[ صفحه 144]
68 - كتاب الباب الثانی
69 - كتاب الاحجار الثانی
70 - كتاب الكامل
71 - كتاب الطرح
72 - كتاب فضلات الخمایر
73 - كتاب العنصر
74 - كتاب التركیب الثانی كه نسخه آن در پاریس است
75 - كتاب الخواص كه نسخه آن در لندن است
76 - كتاب التذكر كه نسخه آن در لندن است
77 - كتاب البستان
78 - كتاب المیول
79 - كتاب روحانیة عطارد
80 - كتاب الاستشمام
81 - كتاب الانواع
82 - كتاب البرهان
83 - كتاب الجواهر الكبیر
84 - كتاب الاصباغ
85 - كتاب الرائحة اللطیف
86 - كتاب الرائحة الكبیر
87 - كتاب المنی
88 - كتاب الطین
89 - كتاب الملح
90 - كتاب الحجر الحق الاعظم
91 - كتاب الالبان
92 - كتاب الطبیعة
93 - كتاب مابعد الطبیعه
[ صفحه 145]
94 - كتاب التلمیح
95 - كتاب الفاخر
96 - كتاب الصارع
97 - كتاب الافرند
98 - كتاب الصادق
99 - كتاب الروضه
100 - كتاب الزاهر
101 - كتاب التاج
102 - كتاب الخیال
103 - كتاب تقدمة المعرفه
104 - كتاب الزرانیخ
105 - كتاب الالهی
106 - كتاب الاخاطف
107 - كتاب الی جمهور الفرنجی
108 - كتاب الی علی بن یقطین
109 - كتاب مزارع الصناعه
110 - كتاب الی علی ابن اسحق البرمكی
111 - كتاب التصریف
112 - كتاب الهدی
113 - كتاب تلیین الحجاره الی منصور بن احمد برمكی
114 - كتاب الباهت
115 - كتاب عرض الامراض - ابن ندیم می گوید این كتاب 112 نامه و رساله است
116 - كتاب اغراض الصنعه الی جعفر بن یحیی برمكی
117 - كتاب اللاهوت
118 - كتاب الباب
119 - كتاب الثلاثون كلمة
[ صفحه 146]
120 - كتاب المنی
121 - كتاب الهدی
122 - كتاب الصفات
123 - كتاب العشره
124 - كتاب النعوت
125 - كتاب العهد
126 - كتاب السبعه
127 - كتاب السبعین - هفتاد نامه و رساله است كه نسخه آن در لندن است
128 - كتاب الحلی
129 - كتاب الحكومة
130 - كتاب البلاغه
131 - كتاب المشاكله
132 - كتاب الخمسة عشر كه 15 رساله در آكسفورد است.
133 - كتاب الكفوء
134 - كتاب الاحاطه
135 - كتاب الرواق
136 - كتاب القبه
137 - كتاب الضبط
138 - كتاب الاشجار
139 - كتاب المواهب
140 - كتاب المختنقة
141 - كتاب الاكلیل
142 - كتاب الخلاص
143 - كتاب الوجیه كه نسخه آن در لندن است و چندین بار ترجمه آن چاپ شده
144 - كتاب الرغبه
145 - كتاب الخلقه
[ صفحه 147]
146 - كتاب الهیئة
147 - كتاب الروضه
148 - كتاب الناصع
149 - كتاب النقد
150 - كتاب الظاهر
151 - كتاب لیله
152 - كتاب المنافع نسخه آن در برلن است
153 - كتاب اللعبه
154 - كتاب المصادر
155 - كتاب الجمع - چهل یا هفتاد رساله است و علامه ساعی گوید 38 رساله است 156 - كتاب رسائل فی الحجر
157 - كتاب اولی فی الحجر
158 - كتاب الثانی فی الحجر
159 - كتاب الثالثة فی الحجر
160 - كتاب الرابعة فی الحجر
161 - كتاب الخامسة فی الحجر
162 - كتاب السادسه فی الحجر
163 - كتاب السابعه فی الحجر
164 - كتاب الثامنه فی الحجر
165 - كتاب التاسعه فی الحجر
166 - كتاب العاشره فی الحجر
167 - كتاب عشرة رسائل او سبعون رسائل
168 - كتاب التصحیح
169 - كتاب المعنی
170 - كتاب الایضاح ترجمه و طبع در سال 1891 م
171 - كتاب الهمه
[ صفحه 148]
172 - كتاب المیزان
173 - كتاب الاتفاق
174 - كتاب الشرط
175 - كتاب الفضله
176 - كتاب السمام
177 - كتاب الاعراض
178 - كتاب مصحات فیثاغورس
179 - كتاب مصححات سقراط كه نسخه ای در مكتبه بودلی است
180 - كتاب مصححات افلاطون نسخه در مكتبه راغب پاشا در قسطنطنیه است
181 - كتاب مصححات ارسطو
182 - كتاب مصححات ارسجانس
183 - كتاب مصححات اركاغالیس
184 - كتاب مصححات اموریس
185 - كتاب مصححات ذیمقراطیس
186 - كتاب مصححات حربی
187 - كتاب مصححات این جلد 20 كتاب است
188 - كتاب الزمرده
189 - كتاب الانموذج
190 - كتاب المهجه
191 - كتاب سفر
192 - كتاب الاسرار
193 - كتاب البعید
194 - كتاب الفاضل
195 - كتاب العقیقه
196 - كتاب البلوره
197 - كتاب الساطع
[ صفحه 149]
198 - كتاب الاشراق
199 - كتاب المخایل
200 - كتاب المسائل
201 - كتاب التفاضل
202 - كتاب التشابه
203 - كتاب التفسیر
204 - كتاب التمییز
205 - كتاب الكمال و التمام به اضافه سه كتاب دیگر
206 - كتاب الضمیر كه نسخه آن در پاریس است
207 - كتاب الطهاره
208 - كتاب الاعراض - كه 17 كتاب ضمیمه ی آن است
209 - كتاب المبداء بالریاضه
210 - كتاب المدخل الی الصناعه
211 - كتاب التوقف
212 - كتاب الشقة لمهجة العلم
213 - كتاب التوسط فی الصناعة
214 - كتاب المحنة
215 - كتاب الحقیقه
216 - كتاب الاتفاق و الاختلاف
217 - كتاب السن و الحیره
218 - كتاب الموازین چاپ برتیلو از نسخه لیدن
219 - كتاب السر الغامض
220 - كتاب المبلغ الاقصی
221 - كتاب المخالفة
222 - كتاب الشرح
223 - كتاب الاغراء فی النهایه
[ صفحه 150]
224 - كتاب الاستقصاء شامل 3 كتاب
225 - كتاب الطهارة آخر
226 - كتاب التفسیر
227 - كتاب الاعراض و خودش می گوید در این كتاب سی رساله است.
228 - كتاب الطبیعة الفاعلة الاولی المتحركة و هی النار
229 - كتاب الطبیعة الثانیة الفاعلة الجامدة و هی الماء
230 - كتاب الطبیعة الثالثة المنعلة الرطبة و هی الهواء و دو كتاب هم خودش در شرح این دو كتاب اخیر نوشته است.
231 - كتاب الطهاره
232 - كتاب الاعراض و دنبال این كتاب چهار كتاب دیگر نوشته
233 - كتاب الزهره
234 - كتاب السلوة
235 - كتاب الكامل
236 - كتاب الحیاة و الفت كه پس از آن ده جلد نوشته
237 - كتاب زحل
238 - كتاب المریخ
239 - كتاب الشمس الاكبر
240 - كتاب الشمس الاصغر
241 - كتاب الزهرة
242 - كتاب عطارد
243 - كتاب القمر الاكبر
244 - كتاب الاعراض
245 - كتاب بخاصیة نفسه
246 - كتاب المثنی كه شامل 4 كتاب است
247 - كتاب الحاصل
248 - كتاب میزان العقل
[ صفحه 151]
249 - كتاب العین
250 - كتاب النظم - در این كتاب گوید سیصد كتاب در فلسفه نوشتم و سیصد كتاب در حیل و هزار و سیصد در صنایع مجموعه آلات جنگی و كتاب بزرگی در طب نوشتم كه شامل پانصد كتاب است.
251 - كتاب المبجسة
252 - كتاب التشریح كه در این كتاب می نویسد كتاب منطق را بر رأی ارسطو نوشتم.
253 - كتاب البزیج اللطیف كه سیصد ورق است.
254 - كتاب شرح اقلیدس
255 - كتاب شرح مجسطی كه به لاتینی ترجمه شده و در آكسفورد و كمبریج است و چند نسخه هم در اروپا موجود است.
256 - كتاب المزایا
257 - كتاب الجادف كه برای ابوسعید مصری نوشته و در این كتاب نوشته كتابی در زهد و مواعظ و عزائم و نیرنجات و در اشیائی كه خواص ممتازی دارند نوشته و نیز گوید پانصد كتاب در نقض فلاسفه نوشته است.
258 - كتاب الملك در صنعت كیمیا كه در لیدن موجود است و برتیلو چاپ كرده در پاریس و هند هم نسخه ای هست و این كتاب هم مجموعه كبی است كه به یك نام نامیده
259 - كتاب الریاض كه نسخه ی آن در كتابخانه بودلی و بریطانیا است به شرح ابن ندیم مجموع آنها 3900 كتاب بوده اسماعیل مظهر در كتاب تاریخ الفكر العربی این كتب را علاوه بر فهرست ابن ندیم نقل نموده است.
260 - كتاب الركن المتقدم.
261 - كتاب التفسیر الاسطقس
262 - كتاب اركان الاربعه كه خود جابر در كتاب نارالحجر نام برده و مجربطی هم یاد نموده.
263 - كتاب ارض الاحجار كه در لیدن چاپ شده و در پاریس هم هست.
264 - كتاب صدوق الحكمة
265 - كتاب اخراج ما فی القوة الی الفعل
[ صفحه 152]
266 - كتاب المحدود كه در قاهره موجود است.
267 - كتاب كشف الاسرار و هتك الاستار كه نسخه آن در لندن و قاهره است ترجمه و چاپ شده.
268 - كتاب رساله در كیمیا كه در قاهره موجود است.
269 - كتاب در علم الصنعة الالهیه و الحكمة الفلسفیة كه نسخه ی آن در قاهره است.
270 - كتاب خواص السیر الذهب كه نسخه آن در پاریس است كه با ترجمه چاپ شده
271 - كتاب المقابله و المماثله كه نسخه آن در برلین است.
272 - كتاب الرحمه چاپ برتیلو از نسخه لیدن
273 - كتاب الرحمة الصغیر چاپ برتیلو از نسخه ی پاریس
274 - كتاب التجمیع چاپ برتیلو از نسخه ی لیدن
275 - كتاب التجرید در هندسه كه خودش می گوید صد و سیزدهمین كتاب من است
276 - كتاب السهل كه نسخه ی آن در بریطانیا است
277 - كتاب الصافی كه نسخه ی آن در بریطانی است
278 - كتاب الاحراق
279 - كتاب التلخیص
280 - كتاب الابدال
281 - كتاب زهر الریاض كه جلدكی نقل نموده
282 - كتاب الاصول كه به انگلیسی ترجمه و طبع شده
283 - كتاب مهیج النفوس
284 - كتاب شرح كتاب الرحمة
285 - كتاب العفو به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
286 - كتاب الراحه به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
287 - كتاب السر المكتوم به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
288 - كتاب العوالم كه نسخه ی آن در پاریس است
289 - كتاب الذهب
290 - كتاب الفضه
[ صفحه 153]
291 - كتاب النحاس
292 - كتاب الحدید
293 - كتاب الاسرب
294 - كتاب القصد براوالقالی كه در پاریس است
295 - كتاب الخارصینی كه در معادن است
296 - كتاب الایجار
297 - كتاب الحروف
298 - كتاب الكبیر كه نسخه آن در پاریس است
299 - كتاب تار الحجر كه نسخه آن در پاریس است
300 - كتاب الاربعه
301 - كتاب التصعید
302 - كتاب الاطیان
303 - كتاب الشنفیه به نقل جلدكی
304 - كتاب التنزیل
305 - كتاب المنتهی كه خودش در كتاب خواص نقل كرده
306 - كتاب الخمسون كه در كتاب زیبق نقل نموده
307 - كتاب الادله كه در كتاب موازین نقل كرده
308 - كتاب صفة الكون كه در كتاب رحمت صغیر نام برده
309 - كتاب تدبیر الحكماء كه در كتاب موازین نقل نموده
310 - كتاب السموم كه مشهورترین و مهمترین كتب جابر در فن كیمیا است و نسخه ی آن در مكتبه ی تیموریه مصر است و در این كتاب تصریح نموده كه جابر شاگرد امام جعفر صادق نوشته و نسخه ای از آن در سال 305 در شیراز نوشته شده و بر شش فصل است.
اول: اوضاع قوای اربعه و حالات آنها با ادویه مسهله و سموم قاتله و حال تغییر طبایع و كیموسات مركبه در ابدان حیوانات
دوم: در اسماء سموم و معرفت در كیفیت و كمیت هر یك از آنها است.
سوم: در ذكر سموم عامه است كه در ابدان عموم انسان و حیوان تأثیر می كند.
[ صفحه 154]
چهارم: در علامات سموم است كه از آب فهمیده می شود و حوادثی كه عارض بر سموم در طول زمان می شود و علاج امراض به وسیله این سموم.
پنجم: سموم مركبه است كه برای ادویه به كار برده می شود.
ششم: در احتراز از گرفتن سموم است و ذكر ادویه مخصوصی كه در سموم به كار می رود و تقسیم كرده سموم را به سه قسمت - حیوانی - نباتی - حجری
مانند سموم عقرب، مار، رطیل و غیره یا سموم حیوانات دریائی یا سموم نباتی مانند تریاك و هندوانه ابوجهل و غیره یا سموم سنگی مانند زنگار و زیبق، ذرنیخ، نوره و غیره كه همه را شرح داده و این كتاب بهترین سرمایه علمی و طبی است.
311 - كتاب اسرار البرانیات
312 - كتاب روح الارواح
313 - كتاب الخسمائة پانصد رساله
314 - كتاب رسائل جعفر الصادق علیه السلام فی خمسمائة رساله كه امام صادق پانصد علم به او آموخته و پانصد رساله درباره ی آن علوم نوشته است و در هزار صفحه منظم شود كه در اروپا دو بار چاپ شده به شرحی كه حاجی خلیفه در كشف الظنون نقل كرده است.
كثرت نگارش او شگفت آمیز نیست بلكه فنون مختلفه و تعمق و دقت نظر او قابل اهمیت و اعجاب است و آن هم تردیدی نیست كه معلم او شدیدالقوی بود و از منبع آسمانی استفاده كرده و سیراب شده است.
هم اكنون هم دانشمندانی هستند كه در فنون مختلفه تألیفات رشیقه و آثار گرانبهائی به جا گذاشته اند.
نابغه این فن با كهولت سن حضرت آیت الله آقای شیخ محمدصالح علامه حایری مازندرانی مقیم سمنان استاد بزرگوار و مفتی مجیز نگارنده می باشند كه بیش از سیصد جلد كتاب در فنون مختلفه فقه - اصول - تفسیر - حدیث - ریاضیات - الهیات - فلسفه الهی - طبیعی - منطق - علوم - نجوم - هیئت - نظم و نثر فارسی و عربی تألیف و تصنیف نموده و هر جلد از صد تا پانصد ورق می باشد كه مجموع آنها بیش از ده هزار صفحه می شود و لذا كثرت كار مهم نیست اختلاف و تضاد موضوع مهم است كه مردی در فنون مختلفه دست داشته
[ صفحه 141]
و مهارت یافته و صاحب نظر باشد.
ابن ندیم كه از منابع معتبر است فهرست كتب تألیفی جابر بن حیان را چنین نقل كرده است و دو فهرست آورده فهرست كبیر كه محتوی همه مؤلفات او است و فهرست صغیر كه محتوی بر تألیفات فنی و مخصوص علم كیمیای او است.
علامه سید محسن عاملی در كتاب اعیان الشیعه از ابن ندیم و غیره همه فهرست ها را جمع آوری و نقل نموده كه ما از آن كتاب نقل می نمائیم:
به نقل ابن ندیم
1 - كتاب [1] اسطقس الاس اول كه برای برامكه نوشت
2 - كتاب اسطقس الاس الثانی آن هم برای برامكه نوشت
3 - كتاب الكمال سومین كتابی است كه برای برامكه نوشت این سه كتاب در هندسه است و به لاتین ترجمه شده سال 1891 م
4 - كتاب الواحد الكبیر یا واحد الاول
5 - كتاب الواحد الصغیر یا واحد الثانی كه از هر دو نسخه در كتابخانه پاریس است
6 - كتاب البیان كه در هندسه به زبان لاتین در سال 1891 م ترجمه شده
7 - كتاب الركن
8 - كتاب الترتیب
9 - كتاب النور كه در سال 1891 م ترجمه به لاتین شده
10 - كتاب الصبغ الاحمر سنگ سرخ
11 - كتاب الخمایر الكبیر
12 - كتاب الخمایر الصغیر
13 - كتاب التدابیر الرایة
14 - كتاب الثالث
15 - كتاب الروح
16 - كتاب الزیبق كه برتیلو مؤلف فرانسوی ترجمه و چاپ نموده به نام زیبق شرقی و مكی به نام زیبق عربی و در مكتبه لیون موجود است
[ صفحه 142]
17 - كتاب الملاغم الجوانیه (ملاغم از اصطلاحات كیمیاگران است كه آن اندازه و مقدار محفوظ نمودن زیبق و غیره است.)
18 - كتاب الملاغم البرانیه (ملاغم از اصطلاحات كیمیاگران است كه آن اندازه و مقدار محفوظ نمودن زیبق و غیره است.)
19 - كتاب العمالقه الصغیر
20 - كتاب العمالقه الكبیر
21 - كتاب البحر الزاخر
22 - كتاب البیض
23 - كتاب الدم
24 - كتاب الشعر كه نسخه آن در بریطانی است ضمیمه نسخ تألیفات جابر بن حیان است
25 - كتاب البنات
26 - كتاب الاستیفاء
27 - كتاب الحكمة المصونة
28 - كتاب التبویب كه نسخه آن در انگلستان است
29 - كتاب الاملاح
30 - كتاب الاحجار در سال 1891 ترجمه و طبع و نشر شده
31 - كتاب ابی قلعون كه در رنگ های مختلف و اشكال مختلف درمی آید
32 - كتاب التصدیر
33 - كتاب الباهر
34 - كتاب الفكریر
35 - كتاب الدرة المكنونة كه ضمن مؤلفات جابر در بریطانیا موجود است
36 - كتاب البدوح كه نام طلسم است و برای سرعت و بطوء و به حساب جمل 8642 برای مهام امور استفاده می شود و نسخه ای از آن نگارنده دارد
37 - كتاب الخالص
38 - كتاب الحاوی
39 - كتاب القمر یا كتاب فضه نقره (از كتب احجار سبعه و نسخه ای از آن در پاریس است)
40 - كتاب الشمس یا كتاب ذهب طلا (از كتب احجار سبعه و نسخه ای از آن در پاریس است)
41 - كتاب التركیب كه نسخه آن هم در مكتبه پاریس است
[ صفحه 143]
42 - كتاب الفقه
43 - كتاب الاسطقس كه جلد سوم اسطقس است
44 - كتاب الحیوان كه در حیات الحیوان است
45 - كتاب البول
46 - كتاب التدابیر آخر
47 - كتاب الاسرار شاید سرالاسراری است كه در بریطانیا موجود است
48 - كتاب كیمان المعادن
49 - كتاب الكیفیه
50 - كتاب السماء اولی
51 - كتاب السماء الثانیه
52 - كتاب السماء الثالثه
53 - كتاب السماء الرابعه
54 - كتاب السماء الخامسه
55 - كتاب السماء السادسه
56 - كتاب السماء السابعه
57 - كتاب الارض اولی
58 - كتاب الارض الثانیه
59 - كتاب الارض الثالثه
60 - كتاب الارض الرابعه
61 - كتاب الارض الخامسه
62 - كتاب الارض السادسه
63 - كتاب الارض السابعه
64 - كتاب المجردات
65 - كتاب البیض الثانی
66 - كتاب الحیوان الثانی
67 - كتاب الاملاح الثانی
[ صفحه 144]
68 - كتاب الباب الثانی
69 - كتاب الاحجار الثانی
70 - كتاب الكامل
71 - كتاب الطرح
72 - كتاب فضلات الخمایر
73 - كتاب العنصر
74 - كتاب التركیب الثانی كه نسخه آن در پاریس است
75 - كتاب الخواص كه نسخه آن در لندن است
76 - كتاب التذكر كه نسخه آن در لندن است
77 - كتاب البستان
78 - كتاب المیول
79 - كتاب روحانیة عطارد
80 - كتاب الاستشمام
81 - كتاب الانواع
82 - كتاب البرهان
83 - كتاب الجواهر الكبیر
84 - كتاب الاصباغ
85 - كتاب الرائحة اللطیف
86 - كتاب الرائحة الكبیر
87 - كتاب المنی
88 - كتاب الطین
89 - كتاب الملح
90 - كتاب الحجر الحق الاعظم
91 - كتاب الالبان
92 - كتاب الطبیعة
93 - كتاب مابعد الطبیعه
[ صفحه 145]
94 - كتاب التلمیح
95 - كتاب الفاخر
96 - كتاب الصارع
97 - كتاب الافرند
98 - كتاب الصادق
99 - كتاب الروضه
100 - كتاب الزاهر
101 - كتاب التاج
102 - كتاب الخیال
103 - كتاب تقدمة المعرفه
104 - كتاب الزرانیخ
105 - كتاب الالهی
106 - كتاب الاخاطف
107 - كتاب الی جمهور الفرنجی
108 - كتاب الی علی بن یقطین
109 - كتاب مزارع الصناعه
110 - كتاب الی علی ابن اسحق البرمكی
111 - كتاب التصریف
112 - كتاب الهدی
113 - كتاب تلیین الحجاره الی منصور بن احمد برمكی
114 - كتاب الباهت
115 - كتاب عرض الامراض - ابن ندیم می گوید این كتاب 112 نامه و رساله است
116 - كتاب اغراض الصنعه الی جعفر بن یحیی برمكی
117 - كتاب اللاهوت
118 - كتاب الباب
119 - كتاب الثلاثون كلمة
[ صفحه 146]
120 - كتاب المنی
121 - كتاب الهدی
122 - كتاب الصفات
123 - كتاب العشره
124 - كتاب النعوت
125 - كتاب العهد
126 - كتاب السبعه
127 - كتاب السبعین - هفتاد نامه و رساله است كه نسخه آن در لندن است
128 - كتاب الحلی
129 - كتاب الحكومة
130 - كتاب البلاغه
131 - كتاب المشاكله
132 - كتاب الخمسة عشر كه 15 رساله در آكسفورد است.
133 - كتاب الكفوء
134 - كتاب الاحاطه
135 - كتاب الرواق
136 - كتاب القبه
137 - كتاب الضبط
138 - كتاب الاشجار
139 - كتاب المواهب
140 - كتاب المختنقة
141 - كتاب الاكلیل
142 - كتاب الخلاص
143 - كتاب الوجیه كه نسخه آن در لندن است و چندین بار ترجمه آن چاپ شده
144 - كتاب الرغبه
145 - كتاب الخلقه
[ صفحه 147]
146 - كتاب الهیئة
147 - كتاب الروضه
148 - كتاب الناصع
149 - كتاب النقد
150 - كتاب الظاهر
151 - كتاب لیله
152 - كتاب المنافع نسخه آن در برلن است
153 - كتاب اللعبه
154 - كتاب المصادر
155 - كتاب الجمع - چهل یا هفتاد رساله است و علامه ساعی گوید 38 رساله است 156 - كتاب رسائل فی الحجر
157 - كتاب اولی فی الحجر
158 - كتاب الثانی فی الحجر
159 - كتاب الثالثة فی الحجر
160 - كتاب الرابعة فی الحجر
161 - كتاب الخامسة فی الحجر
162 - كتاب السادسه فی الحجر
163 - كتاب السابعه فی الحجر
164 - كتاب الثامنه فی الحجر
165 - كتاب التاسعه فی الحجر
166 - كتاب العاشره فی الحجر
167 - كتاب عشرة رسائل او سبعون رسائل
168 - كتاب التصحیح
169 - كتاب المعنی
170 - كتاب الایضاح ترجمه و طبع در سال 1891 م
171 - كتاب الهمه
[ صفحه 148]
172 - كتاب المیزان
173 - كتاب الاتفاق
174 - كتاب الشرط
175 - كتاب الفضله
176 - كتاب السمام
177 - كتاب الاعراض
178 - كتاب مصحات فیثاغورس
179 - كتاب مصححات سقراط كه نسخه ای در مكتبه بودلی است
180 - كتاب مصححات افلاطون نسخه در مكتبه راغب پاشا در قسطنطنیه است
181 - كتاب مصححات ارسطو
182 - كتاب مصححات ارسجانس
183 - كتاب مصححات اركاغالیس
184 - كتاب مصححات اموریس
185 - كتاب مصححات ذیمقراطیس
186 - كتاب مصححات حربی
187 - كتاب مصححات این جلد 20 كتاب است
188 - كتاب الزمرده
189 - كتاب الانموذج
190 - كتاب المهجه
191 - كتاب سفر
192 - كتاب الاسرار
193 - كتاب البعید
194 - كتاب الفاضل
195 - كتاب العقیقه
196 - كتاب البلوره
197 - كتاب الساطع
[ صفحه 149]
198 - كتاب الاشراق
199 - كتاب المخایل
200 - كتاب المسائل
201 - كتاب التفاضل
202 - كتاب التشابه
203 - كتاب التفسیر
204 - كتاب التمییز
205 - كتاب الكمال و التمام به اضافه سه كتاب دیگر
206 - كتاب الضمیر كه نسخه آن در پاریس است
207 - كتاب الطهاره
208 - كتاب الاعراض - كه 17 كتاب ضمیمه ی آن است
209 - كتاب المبداء بالریاضه
210 - كتاب المدخل الی الصناعه
211 - كتاب التوقف
212 - كتاب الشقة لمهجة العلم
213 - كتاب التوسط فی الصناعة
214 - كتاب المحنة
215 - كتاب الحقیقه
216 - كتاب الاتفاق و الاختلاف
217 - كتاب السن و الحیره
218 - كتاب الموازین چاپ برتیلو از نسخه لیدن
219 - كتاب السر الغامض
220 - كتاب المبلغ الاقصی
221 - كتاب المخالفة
222 - كتاب الشرح
223 - كتاب الاغراء فی النهایه
[ صفحه 150]
224 - كتاب الاستقصاء شامل 3 كتاب
225 - كتاب الطهارة آخر
226 - كتاب التفسیر
227 - كتاب الاعراض و خودش می گوید در این كتاب سی رساله است.
228 - كتاب الطبیعة الفاعلة الاولی المتحركة و هی النار
229 - كتاب الطبیعة الثانیة الفاعلة الجامدة و هی الماء
230 - كتاب الطبیعة الثالثة المنعلة الرطبة و هی الهواء و دو كتاب هم خودش در شرح این دو كتاب اخیر نوشته است.
231 - كتاب الطهاره
232 - كتاب الاعراض و دنبال این كتاب چهار كتاب دیگر نوشته
233 - كتاب الزهره
234 - كتاب السلوة
235 - كتاب الكامل
236 - كتاب الحیاة و الفت كه پس از آن ده جلد نوشته
237 - كتاب زحل
238 - كتاب المریخ
239 - كتاب الشمس الاكبر
240 - كتاب الشمس الاصغر
241 - كتاب الزهرة
242 - كتاب عطارد
243 - كتاب القمر الاكبر
244 - كتاب الاعراض
245 - كتاب بخاصیة نفسه
246 - كتاب المثنی كه شامل 4 كتاب است
247 - كتاب الحاصل
248 - كتاب میزان العقل
[ صفحه 151]
249 - كتاب العین
250 - كتاب النظم - در این كتاب گوید سیصد كتاب در فلسفه نوشتم و سیصد كتاب در حیل و هزار و سیصد در صنایع مجموعه آلات جنگی و كتاب بزرگی در طب نوشتم كه شامل پانصد كتاب است.
251 - كتاب المبجسة
252 - كتاب التشریح كه در این كتاب می نویسد كتاب منطق را بر رأی ارسطو نوشتم.
253 - كتاب البزیج اللطیف كه سیصد ورق است.
254 - كتاب شرح اقلیدس
255 - كتاب شرح مجسطی كه به لاتینی ترجمه شده و در آكسفورد و كمبریج است و چند نسخه هم در اروپا موجود است.
256 - كتاب المزایا
257 - كتاب الجادف كه برای ابوسعید مصری نوشته و در این كتاب نوشته كتابی در زهد و مواعظ و عزائم و نیرنجات و در اشیائی كه خواص ممتازی دارند نوشته و نیز گوید پانصد كتاب در نقض فلاسفه نوشته است.
258 - كتاب الملك در صنعت كیمیا كه در لیدن موجود است و برتیلو چاپ كرده در پاریس و هند هم نسخه ای هست و این كتاب هم مجموعه كبی است كه به یك نام نامیده
259 - كتاب الریاض كه نسخه ی آن در كتابخانه بودلی و بریطانیا است به شرح ابن ندیم مجموع آنها 3900 كتاب بوده اسماعیل مظهر در كتاب تاریخ الفكر العربی این كتب را علاوه بر فهرست ابن ندیم نقل نموده است.
260 - كتاب الركن المتقدم.
261 - كتاب التفسیر الاسطقس
262 - كتاب اركان الاربعه كه خود جابر در كتاب نارالحجر نام برده و مجربطی هم یاد نموده.
263 - كتاب ارض الاحجار كه در لیدن چاپ شده و در پاریس هم هست.
264 - كتاب صدوق الحكمة
265 - كتاب اخراج ما فی القوة الی الفعل
[ صفحه 152]
266 - كتاب المحدود كه در قاهره موجود است.
267 - كتاب كشف الاسرار و هتك الاستار كه نسخه آن در لندن و قاهره است ترجمه و چاپ شده.
268 - كتاب رساله در كیمیا كه در قاهره موجود است.
269 - كتاب در علم الصنعة الالهیه و الحكمة الفلسفیة كه نسخه ی آن در قاهره است.
270 - كتاب خواص السیر الذهب كه نسخه آن در پاریس است كه با ترجمه چاپ شده
271 - كتاب المقابله و المماثله كه نسخه آن در برلین است.
272 - كتاب الرحمه چاپ برتیلو از نسخه لیدن
273 - كتاب الرحمة الصغیر چاپ برتیلو از نسخه ی پاریس
274 - كتاب التجمیع چاپ برتیلو از نسخه ی لیدن
275 - كتاب التجرید در هندسه كه خودش می گوید صد و سیزدهمین كتاب من است
276 - كتاب السهل كه نسخه ی آن در بریطانیا است
277 - كتاب الصافی كه نسخه ی آن در بریطانی است
278 - كتاب الاحراق
279 - كتاب التلخیص
280 - كتاب الابدال
281 - كتاب زهر الریاض كه جلدكی نقل نموده
282 - كتاب الاصول كه به انگلیسی ترجمه و طبع شده
283 - كتاب مهیج النفوس
284 - كتاب شرح كتاب الرحمة
285 - كتاب العفو به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
286 - كتاب الراحه به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
287 - كتاب السر المكتوم به نقل طغرائی كه نسخه ی آن در لندن است
288 - كتاب العوالم كه نسخه ی آن در پاریس است
289 - كتاب الذهب
290 - كتاب الفضه
[ صفحه 153]
291 - كتاب النحاس
292 - كتاب الحدید
293 - كتاب الاسرب
294 - كتاب القصد براوالقالی كه در پاریس است
295 - كتاب الخارصینی كه در معادن است
296 - كتاب الایجار
297 - كتاب الحروف
298 - كتاب الكبیر كه نسخه آن در پاریس است
299 - كتاب تار الحجر كه نسخه آن در پاریس است
300 - كتاب الاربعه
301 - كتاب التصعید
302 - كتاب الاطیان
303 - كتاب الشنفیه به نقل جلدكی
304 - كتاب التنزیل
305 - كتاب المنتهی كه خودش در كتاب خواص نقل كرده
306 - كتاب الخمسون كه در كتاب زیبق نقل نموده
307 - كتاب الادله كه در كتاب موازین نقل كرده
308 - كتاب صفة الكون كه در كتاب رحمت صغیر نام برده
309 - كتاب تدبیر الحكماء كه در كتاب موازین نقل نموده
310 - كتاب السموم كه مشهورترین و مهمترین كتب جابر در فن كیمیا است و نسخه ی آن در مكتبه ی تیموریه مصر است و در این كتاب تصریح نموده كه جابر شاگرد امام جعفر صادق نوشته و نسخه ای از آن در سال 305 در شیراز نوشته شده و بر شش فصل است.
اول: اوضاع قوای اربعه و حالات آنها با ادویه مسهله و سموم قاتله و حال تغییر طبایع و كیموسات مركبه در ابدان حیوانات
دوم: در اسماء سموم و معرفت در كیفیت و كمیت هر یك از آنها است.
سوم: در ذكر سموم عامه است كه در ابدان عموم انسان و حیوان تأثیر می كند.
[ صفحه 154]
چهارم: در علامات سموم است كه از آب فهمیده می شود و حوادثی كه عارض بر سموم در طول زمان می شود و علاج امراض به وسیله این سموم.
پنجم: سموم مركبه است كه برای ادویه به كار برده می شود.
ششم: در احتراز از گرفتن سموم است و ذكر ادویه مخصوصی كه در سموم به كار می رود و تقسیم كرده سموم را به سه قسمت - حیوانی - نباتی - حجری
مانند سموم عقرب، مار، رطیل و غیره یا سموم حیوانات دریائی یا سموم نباتی مانند تریاك و هندوانه ابوجهل و غیره یا سموم سنگی مانند زنگار و زیبق، ذرنیخ، نوره و غیره كه همه را شرح داده و این كتاب بهترین سرمایه علمی و طبی است.
311 - كتاب اسرار البرانیات
312 - كتاب روح الارواح
313 - كتاب الخسمائة پانصد رساله
314 - كتاب رسائل جعفر الصادق علیه السلام فی خمسمائة رساله كه امام صادق پانصد علم به او آموخته و پانصد رساله درباره ی آن علوم نوشته است و در هزار صفحه منظم شود كه در اروپا دو بار چاپ شده به شرحی كه حاجی خلیفه در كشف الظنون نقل كرده است.
[1] ما براي تسهيل لفظ كتاب ولاول را حذف مي كنيم فقط به نام كتاب مي پردازيم.